De werkelijkheid, ze is vervormbaar. We kennen allemaal de betrouwbare spreuken “Eerst zien, dan geloven” en “Ik heb het met mijn eigen ogen gezien“, die veel autoriteit toebedelen aan de eigen waarneming, specifiek ons visueel zintuig. Als ik het heb gezien, dan ís het zo. Veel minder betrouwbaar klinkt het al met “Ik heb het van horen zeggen“, dat verwijst naar een weergave door een ander die ons letterlijk ter ore brengt wat we op dat moment ‘ontdekken’, maar klaarblijkelijk niet kunnen ‘weten’.
Maar hoe betrouwbaar zijn onze eigen zintuigen, de eerstehandswaarneming, eigenlijk nog in tijden van enorm maakbare technologie en manipuleerbare feiten? De Wereld van Sofie op Radio 1 ontving ethicus en moraalfilosoof Bart Pattyn (KU Leuven). Hij had het over fake news en de impact op de ervaring van de realiteit door mensen. Vormen fake news onze blik op de wereld? Een interessante denkpiste voor onze media community om ook even bij stil te staan.
Sofie Lemaire: Al dat fake news, is dat schadelijk voor onze samenleving?
Bart Pattyn: “Jazeker. Je zou de vraag ‘Is het schadelijk?’ kunnen omdraaien en vragen ‘Waarom is waarheidsgetrouw nieuws belangrijk?’ en enerzijds is dat belangrijk natuurlijk om individueel juiste opinies te hebben. Maar het is ook bijzonder belangrijk om van elkaar te weten dat de informatie die we délen van goede kwaliteit is en dat aspect is waarschijnlijk nog belangrijker. Wanneer in een samenleving afspraken gemaakt worden, wanneer er gedacht wordt over wat voor maatregelen moeten genomen worden, dan gaan we eigenlijk altijd terug uit van de zaken die we samen verondersteld worden te weten.”
“Op het ogenblik dat dat soort van informatie niet meer berust op waarheidsgetrouwe visies, op het ogenblik dat we daar eigenlijk geen eensgezindheid meer over hebben, dan wordt het veel moeilijker om beslissingen op een gezamenlijke manier te nemen.”
Sofie Lemaire: Journalisten komen alsmaar vaker onder vuur te liggen, wetenschap wordt in twijfel getrokken omdat er zoiets lijkt te zijn als ‘alternative facts’ (alternatieve feiten)… Het lijkt alsof we een voor een onze zekerheden aan het verliezen zijn.
Bart Pattyn: “Het is belangrijk om een onderscheid te maken tussen de mensen die op dat fake nieuws betrokken zijn. Het nieuws volgen is proberen te achterhalen wat in de belangstelling staat van de groep waarmee je je identificeert. Mensen willen weten wat er in het brandpunt staat van de publieke opinie van de groep waarmee ze zich identificeren. Als die identificatie de identificatie is met de officiële samenleving, dan zullen ze ook geneigd zijn om hun nieuws te halen bij de officiële openbare omroep, bij de nieuwsdiensten die een zekere autoriteit hebben.”
“Op het ogenblik dat ze wantrouwen hebben ten opzichte van de officiële samenleving, doordat ze het gevoel hebben dat ze niet voldoende erkend worden door die officiële samenleving, dan zullen ze sneller geneigd zijn om in een soort van subcultuur de sfeer af te tasten. En de verspreiding van complottheorieën, fake news of desinformatie is in die kringen vaak groter.”
“Maar ik betwijfel eigenlijk of de doorsnee burger tout court zijn oriëntatiepunt verloren heeft. Een programma zoals dit (De Wereld van Sofie, nvdr.), heel wat bekende kranten en heel ernstige journalistiek bestaan nog steeds en mensen die willen weten wat ervan aan is, weten wel waar ze zich moeten op oriënteren.”
Beluister het ganse interview met Bart Pattyn in De Wereld van Sofie op de website van Radio 1.
Zoals Bart Pattyn duidelijk aangeeft, is waarheidsgetrouw nieuws van belang. We bouwen er een sociaal weefsel mee uit dat we gebruiken om een gezond net te trekken rond alle waarheden en informatie die we als samenleving als vanzelfsprekende basis beschouwen om verder op voort te borduren. Als we echter niet met zijn allen datzelfde weefsel stimuleren, aan datzelfde net weven en verder borduren op dezelfde basis, dan kan onze samenleving gaan wankelen. Een subcultuur onder de officiële basis die de basis kan doen afbrokkelen.
Het is in dat opzicht dat de media hun verantwoordelijkheid moeten dragen, bewust verifiëren en grondig beschermen. Elk medium, of het nu een B2C-magazine is, een vaktijdschrift, een website met nieuws voor jongeren, een satirisch programma, een radio-uitzending, een documentaire op tv, een lokaal blad dat bij onze burgers in de bus valt, de kranten…; kortom, álle informatiedragers en -verspreiders vormen en voeden een community, een gemeenschap die zich beweegt rond hun gekozen thema. De media dragen een verantwoordelijkheid naar die sociale groep. Een verantwoordelijkheid om het sociale weefsel correct te vertonen en neer te zetten. Zo niet, dan dreigt er een zwaar verlies van gemeenschapsgevoel en vallen onze media communities uit elkaar.
