Dit artikel kwam tot stand op basis van de lezing gegeven door prof. Bart Pattyn tijdens Media & Communities op 28.02.2023 in UGC Mechelen, georganiseerd door MediaSpecs.
Neem alle nieuws, berichtgeving, informatie, of hoe je het ook wil noemen en stel de vraag: is alles wat we lezen, zien, horen en binnenkrijgen wel daadwerkelijk waarheidsgetrouw? Opgelet, we hebben het dan niet alleen over flagrante fake news items. Fake news is, dat spreekt voor zich, niet waarheidsgetrouw. Maar waarop doelen we dan behálve dat fake news?
In de woorden van moraalfilosoof Bart Pattyn (KU Leuven): alle informatie die niet puur om de informatie wordt gedeeld, maar waarin ook een particulier belang meespeelt. Een particulier belang zijnde:
- van commerciële aard (genre ‘dit krantenitem is informatief, maar wil mij op het einde van de rit ook iets verkopen van een sponsor of adverteerder van deze krant’).
- van politieke aard (genre ‘dit is berichtgeving over een nieuwswaardige gebeurtenis, maar tussen de lijnen door wordt een politiek standpunt subtiel of minder subtiel naar voren geschoven dat mij aanzet om voor die of die politicus te stemmen’).
Nog vele andere belangen kunnen meespelen, maar dit zijn de twee meest in het oog springende. Om het nu in deze mediacommunity te hebben over voornamelijk dat eerste.
“Een té sterk marketinggedreven mediabeleid heeft de publieke weerstand tegen onzin doen verzwakken”, zo stelt Bart Pattyn vast.
“We moeten waarheidsgetrouwheid veel ernstiger nemen dan critici laten uitschijnen” – Bart Pattyn
Heel simpel gesteld is de draaischijf van de maatschappij de publieke opinie, het collectieve gedachtegoed. Van daaruit nemen we als samenleving beslissingen over waar we als land naartoe willen, wat voor standpunten we politiek innemen en hoe we ons positioneren ten opzichte van diverse groepen in de maatschappij. Nog simpeler gezegd: als die draaischijf scheef draait, komen er krassen en scheuren in de samenleving. En hoe die draaischijf scheef draaien kan, dat punt ligt voor een heel groot deel in handen van de media. Natuurlijk, verduidelijkt Bart Pattyn, moeten de mensen het zelf ook willen lezen of beluisteren. Niet álles ligt één en al in handen van de media. Bijvoorbeeld, legt hij uit: “Het aansturen op het aanbieden van communities met een argeloze sfeer waar iedereen happy is, is commercieel interessanter. En soms is het interessanter om een verstandhouding te cultiveren waar de opstelling is ‘We are right, they are wrong’.”
“Een eerste vaststelling betreft het feit dat we het gewoon zijn een onderscheid te maken tussen
- wat iemand persoonlijk weet,
- en wat geweten is.”
Dat eerste zijn “private uitgangspunten”, ofwel “eigen, particuliere overtuigingen” en “wat iemand als individu vaststelt”; dat tweede zijn “publieke uitgangspunten”, ofwel “wat onderling vastgesteld wordt” en “dat waarvan we binnen een groep aannemen dat we die overtuigingen delen”, aldus Bart Pattyn. Met de nadruk op ‘aannemen’, want we kúnnen natuurlijk niet weten wat een ander weet. Het wil toch wel net lukken, legt Bart Pattyn uit, dat het woord ‘publiceren’ doelt op het ‘publiek maken’ van wat initieel slechts een beperkt aantal mensen weten. Zo komen we uit bij de media.
“De centrale functie van media bestaat erin particuliere uitgangspunten publiek te maken” – Bart Pattyn
“Persoonlijke vaststellingen en vooronderstellingen publiek maken of publiceren betekent letterlijk dat iets waar slechts een beperkt aantal mensen van uitgaan nu iets wordt waar men publiek van kan uitgaan.” Bart Pattyn vervolgt: “Wat je in de groep brengt, wat je meedeelt, wat je aan het licht brengt, wat in de krant staat, wat in het journaal aan bod komt, is iets waarvan een particulier publiek verwacht dat men daar voortaan onderling van op de hoogte is.”
De media selecteren de gebeurtenissen waarover bericht wordt, de media selecteren de termen en de toon waarin ze daarover berichten, de media contextualiseren en verifiëren (in het beste geval) waarover ze berichten, de media bepalen of ze veel of net weinig aandacht schenken aan een item, de media kiezen wat voor headline ze gebruiken voor een item, de media selecteren de (deel)informatie waarop ze focussen in een item, de media selecteren welke personen ze aan het woord laten in het item, de media, de media, de media…
“Datgene waarvan we in een groep aannemen dat het behoort tot de common ground kan heel diverse vormen aannemen: het kan gaan om vaststellingen en overtuigingen, maar ook om de manier waarop er tegen de wereld aangekeken wordt, hoe iets gepercipieerd of gekaderd wordt, hoe wat er gebeurt wordt geëvalueerd, belangrijk of waardevol gevonden wordt, of kost wat kost moet worden vermeden.” Kortom: “de onderlinge verstandhouding, het ethos en de mentaliteit”. En niet alleen van een land in zijn geheel, maar ook van alle mogelijke diverse groepen daarbinnen.
“Een medium geldt als het orgaan van een groep. Welke groepen? Dat kunnen alle soorten groepen zijn en dat zijn er ook meerdere tegelijk” – Bart Pattyn
De media moeten natuurlijk ook kunnen blijven bestaan, en willen ook bij de burger belanden (of dat nu een lezer, luisteraar, of andersoortig gebruiker is). Allerhande technologische, commerciële, markt- en salesgerelateerde veranderingen doorheen de tijd hebben invloed op berichtgeving. De ene headline is de andere niet. Eenzelfde gebeurtenis kan op erg diverse manieren gepubliceerd worden. Telkens kadert dit het nieuws op een andere manier. Dezelfde gebeurtenis anders gecontextualiseerd. Dezelfde gebeurtenis anders geframed.
Dit zijn stuk voor stuk tendensen die begrijpelijk zijn, maar die volledig los staan van de impact van de draaischijf van de maatschappij waarvan ze mee deel uitmaken. Of een redactie zich nu wél of niet bewust is van die impact: de media vormen de draaischijf en beïnvloeden hoe die draait.
Persvrijheid is een heilig goed. Bart Pattyn haalt de woorden van Rousseau aan en zegt “We kunnen paradoxaal genoeg de rechten van individuen niet garanderen zonder sociale druk. ‘Het is omdat we samen willen dat individuele vrijheid gerespecteerd wordt dat de vrijheid van het individu kan worden gegarandeerd’”. De draaischijf als collectief bewustzijn beïnvloedt individuen en hun individuele rechten. De maatschappelijke verantwoordelijkheid van redacties en de media is groot.
“Door [in mediabedrijven en op redacties] helemaal geen rekening meer te houden met wat van publiek belang is, en waarin men elke sociale wenselijkheid en morele druk negeert, zal onverdraagzaamheid [in de samenleving] niet worden ongedaan gemaakt” – Bart Pattyn
